Dokumenti za trajanje i pamćenje

Kroz izložene knjige, dokumenta, fotografije, prepisku nekadašnjih velikana predstavljena je srednjovekovna Srbija i momenat nastajanja Dečanske povelje 1330. godine, Sretenjskog ustava i Kneževine Srbije

Trajanje ima smisla jedino ukoliko postoji jasna svest o njemu. Da bi se razumela važnost pamćenja dovoljno je podsetiti da kada čovek prestane da se seća vlastite prošlosti to se obično smatra teškim i ličnim i društvenim stanjem. Slično je i sa narodima, i zato su izložbe koje su otvorene za ovogodišnju proslavu Dana državnosti za mnoge podsetnik, za većinu udžbenik u kome se pronalazi karta ličnog identiteta u istoriji srpskog naroda. Jedna od njih održava se u Arhivu Srbije pod nazivom „Trajanje i pamćenje“. Kroz izložene knjige, dokumenta, fotografije, prepisku nekadašnjih velikana predstavlja se srednjovekovna Srbija i momenat nastajanja Dečanske povelje 1330. godine, koja nosi jednu drugačiju kosovsku stvarnost.

Autori izložbe Jelica Reljić, Aleksandar Marković i Miroljub Jovanović i postavke Ozarija Marković Laši su odabirom eksponata iz arhivskih trezora i njihovim iznošenjem pred građane uspeli su da naprave faktografski bedem svim današnjim pokušajima Albanaca i njihovih zapadnih zaštitnika da izmene istorijska fakta, ali i da domaćoj javnosti produže za neke očiti „fitilj kratkog pamćenja“, koji je najgori kada je povezan sa neznanjem i koristoljubljem. Kroz značaj dokumenata prohujalih vekova vodio nas je istoričar dr Čedomir Antić.

DEČANSKA POVELJA – TEMELJ ISTORIJE

Kralj Stefan Dečanski izdao je još 1330. godine ktitorsku  Dečansku povelju, koja između ostalog sadrži detaljan popis domaćinstava i sela unutar Metohije, jugozapadnih krajeva današnje Srbije. Tri od 89 naselja su albanska, a u ostalima je nealbansko stanovništvo, apsolutnom većinom Srbi. Od 2.666 zemljoradničkih domaćinstava sa kućama i gospodarskim zgradama, i 2.166 domaćinstava koja su se bavila stočarstvom, sa kućama i ispasištima, samo 44 su zabeležena kao albanska (1,8 odsto). Ostala su sva srpska.

Visoke Dečane Nemanjići su izgradili da traju, a ta ktitorska povelja „Svetog kralja“ je osnov daljih poređenja kroz istoriju. Prema turskim defterima iz 1455,  na teritoriji pod kontrolom srpskih udeonih vladara Brankovića, oko 80 odsto sadašnje teritorije Kosova, zabeleženo je 480 sela. Bilo je 13.693 odraslih muškaraca, 1.285 domaćinstava, 14.087 glava porodica (od toga 480 udovica i 13.607 odraslih muškaraca). Etnički: 12,985 srpskih domaćinstava u 480 sela i gradova, 75 vlaških u 34 sela, 46 albanskih unutar 23 sela, 17 bugarskih u 10 sela, pet grčkih u Lauši. U Vučitrnu je bilo jedno jevrejsko u domaćinstvo i jedno hrvatsko.

Prema popisu iz 1487. Vučitrnski okrug imao je 16.729 hrišćanskih domaćinstava (412 u Prištini i Vučitrnu), 117 muslimanskih (94 u Prištini, 83 u seoskom području). U vreme Velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem manastir Dečani su opljačkali Turci, ali je bogata riznica uspela dobrim delom da odoli vekovima. Pred posetiocima su se našli i Propisi za požarski esnaf patrijarha Arsenija Čarnojevića iz 1697, koji je poveo narod u seobe zbog opstanka. On je pod privilegijama Habzburgovaca dobio ne samo teritoriju, već i vlast nad narodom postavši etnarh – predvodnik naroda. Srpska crkva imala je privilegije, Srbi pravo na veroispovest. Porezi za esnaf pokazuju da je Čarnojević imao vlast koja daleko prevazilazi versku. Temeljna istorijska ktitorska povelja Stefana Dečanskog poslužila je očito i kao putokaz mnogim istraživačima, ne samo domaćim u proučavanju naših imena.

U davna vremena, u srednjem veku, Srbi su imali slična prezimena, skoro identična današnjim. To pokazuju stare povelje, uglavnom sačuvane u manastirima, kraljevskim, carski, kneževskim, despotskim zadužbinama, kao i Dečanska. Prezime je porodično ime, a na starosrpskom odgovarajuće reči su poreklo, prozvište, pridjevak. Starinska narodna lična imena, pa od njih izvedena prezimena, zastupljena su u Dečanskoj povelji pod imenom ded, predak pojedinih seljačkih porodica.

Među prezimenima preovlađuje očevo ime, odnosno ime nekog pretka (patronim). Pišući o srpskim srednjovekovnim prezimenima bečki istoričar Konstantin Jireček dao je i više konkretnih primera. Recimo seljačke porodice na baštini protopopa Prohora zovu se: Šavčići, Bogdanovići, Pobratovići, Stanići i Srezojevići. Jedna popovska porodica kod Prizrena zove se Popovi Dikanovići. Kod Dečana nalazimo u istoj povelji seljake koji se prezivaju po nekom pretku: Brajić, Dobromirović, Slavojević, Veseljković i druga. Mnoga imena upućuju na zanimanje pretka: Kovačević, Šavčić (od šavac), Popović, Prahtorović (prahtor je poreznik).

PRVI BALKANSKI USTAV

Srbija očito svoju istoriju čuva delom i zaslugom naprednih ljudi raznih epoha i zapisima, možda ne tako starim, ali značajnim kao što su za neke urski, bibloski... Sretenjski ustav je ispričana priča jednim delom, ali nikada nije na odmet ispričati je u pravoj formi, jer se gospodar srpski, vazal turski, kako ga neki zovu „svinjarski trgovac“, knez Miloš Obrenović drznuo da donese Ustav u vreme kada ga ni Austrija nije imala. Uz Ustav Kneževine Srbije iz 1835, poznat kao Sretenjski, je i takozvani Turski ustav Kneževine Srbije iz 1838, na koji je dominantni uticaj imala Porta, i predstavlja najduže trajući Ustav kod nas (1838–1869). Najviši pravni akt je osnov demokratije, a ta dva pokazuju porođajne muke progresivnih koraka, ali i da Ustav ne mora da bude automatski demokratski refleks, naprotiv.

Sretenjski ustav je prvi moderni srpski ustav. U njemu su izražene potrebe srpskog društva: nacionalna emancipacija, razbijanje feudalnih ustanova i autokratske vladavine. Rađen je po uzoru na francuske Ustavne povelje iz 1814. i 1830. i belgijski Ustav iz 1831. godine. Takođe je jedan od prvih demokratskih Ustava u Evropi, ali i prvi Ustav jedne balkanske države. Autor Sretenjskog ustava je knežev sekretar Dimitrije Davidović, učeni Srbin iz Austrije.

Imajući u vidu da je Ustav najviši pravni akt jedne zemlje, i da je Srbija tada bila vazalna kneževina Osmanskog carstva, Porta se protivila njegovom donošenju. Austrija je isto bila protiv Ustava, jer ga ni sama nije imala. Rusija je njegovo donošenje prokomentarisala kao „francuski rasad u turskoj šumi“. Pod inostranim pritiskom knez Miloš je nežaleći ukinuo Ustav posle 55 dana (najkraće trajući u istoriji), kojim je prvi put proglašeno načelo podele vlasti na zakonodateljnu, zakonoizvršiteljnu i sudsku. No, to načelo nije dosledno sprovedeno. Centralni organi vlasti bili su knez, Državni savet i Narodna skupština, dok su „vlasti srpske“ činili samo knez i Savet, koga je Miloš želeo potpuno da potisne, ali se desilo obratno. Interesantno je da ga Srbija donosi u Narodnoj skupštini sazvanoj u Kragujevcu, a tu instituciju tada nije imala čak ni moćna carska Rusija.

IDEJA O ARHIVU IZ 1847. 
Ideja o osnivanju institucije koja bi sakupljala i čuvala dokumenta nastala radom državnih organa, organizacija i pojedinaca, prvi put je u javnosti izneta 1847. godine. Nekoliko decenija kasnije, donošenjem Zakona o Državnoj arhivi, 2/14. decembra 1898, osnovan je Arhiv Srbije, a sa radom je počeo 1900. godine. U momentu osnivanja zvaničan naziv te institucije bio je Državna Arhiva Kraljevine Srbije, i menjao se kroz vreme. Bogate riznice Arhiva pred javnost su iznele u ovoj postavci i: akta Austrijske uprave u Beogradu, 172-1738, gotica; Turski plan Beograda, kraj 18. veka; Molbu Jovana Rajića, arhimandrita i istoričara, mitropolitu Stefanu Stratimiroviću za prekršaj iz manastira Kovilj u mitropoliji, manastir Kovilj, 31. januar 1792; Rukopis „Memoara“ prote Mateje Nenadovića; rukopise Jovana Sterije Popovića, „Prirodno pravo“, 14. mart 1845, Ustav Društva srbske slovesnosti iz 1847; Protokol zasedanja Svetoandrejske skupštine, 1858; Pravoslavno crkveno pojanje u srbskoga naroda, Kornelija Stankovića, Beč, 1864; Zakon o grbu Kraljevine Srbije, Beograd, 20. jun 1882; Londonski ugovor o miru, zaključen između Srbije, Crne Gore, Grčke i Bugarske s jedne i Turske s druge strane, o regulisanju granica na Balkanu. Garanti: Nemačka, Austrougarska, Francuska, Velika Britanija, Italija i Rusija, 17/30. maj 1913; telegram objave rata Austrougarske Srbiji 15/28. jun 1914; objava nemačke komande da će za jednog ubijenog nemačkog vojnika biti streljano 100 Srba, 6.oktobar 1941; Ukaz o imenovanju Narodne Vlade Srbije, Beograd, 9. april 1945.

ZNAČAJNO MILOŠEVO PISMO

Istoriju Srbije obeležili su snažni, sveobuhvatni i lako uočljivi diskontinuiteti. Od srednjeg veka do danas prekidi i prelomi neretko su presudno (pre)usmeravali generalne tokove državnog, društvenog i kulturnog razvoja – bez obzira jesu li ih uzrokovale unutrašnje napetosti, sukobi, atentati ili spoljni pritisci, odluke velikih sila, njihova politička i vojna sučeljavanja i sukobi na prostoru Balkana. Ometali su ili onemogućavali razvoj važnih državnih i društvenih institucija i struktura, određivali i ograničavali intenzitet i domete političke, društvene i kulturne emancipacije i modernizacije, uticali su na formiranje društvene svesti i oblikovanje kolektivnog mentaliteta.

Značajnu epohu obeležio je Miloš Obrenović, a postavka je na svetlo dana iznela veoma važno kneževo pismo baronu Gligoriju Aleksandroviču Strogovanu, ruskom poslaniku u Carigradu – Primedbe na Projekat hatišeriva o budućim granicama Srbije. Datirano je na 24. juli 1820, a izaslato je iz Kragujevca, gde je stolovao tadašnji vladar.

Čitavo razdoblje stvaranja srpske autonomije veoma je važno, i danas se često prenebregava činjenica da je Srbija izvojevala autonomiju u ratu. Prvi srpski ustanak postavio je meru ciljeva, to je nezavisnost, granice ujedinjenog srpskog naroda, i o tom dobu svedoče dopisi vožda Đorđa Petrovića Karađorđa, Jakova S. Nenadovića, Sime Markovića, Janka Katića i Milana Petrovića, u kojima mole Dimitrija Puljevića, štampara, da i dalje sakuplja pomoć za ustanike (Beograd, 2. jul 1804), te dokument o organizovanju centralne državne vlasti Karađorđa i Praviteljstvujuščeg sovjeta (Beograd, 14. decembar 1808)

Drugi srpski ustanak je uspostavio osnove kasnije autonomije, mnogo uže od one koja je Srbima nuđena u doba Prvog. Kasnije, pre svega uz pomoć carske ruske diplomatije, ali i veštim državništvom i spoljnom politikom kneza Miloša, Srbija je tokom 10 godina uspela da tu autonomiju pod Otomanskim carstvom proširi i postavi njen međunarodni okvir. Stroganov je bio jedan od ruskih diplomata, zajedno sa Ribopjerom i još nekoliko njih, koji su Srbiji mnogo pomogli. Kod nas njihova dela nikada nisu na pravi način predstavljena.

U svojoj knjizi diplomatske istorije koja pokriva 130 godina pokojni istoričar Bogdan Lj. Popović piše o hatišerifu iz 1830, koji je rezultat pregovora dužih od decenije, i kaže da je velika šteta što kod nas postoje prepisi, a ne i original za koji se ne zna gde se nalazi. Po oceni tog autora taj hatišerif bi u srpskoj državi trebalo da zauzme status kakav ima Deklaracija nezavisnosti u SAD-u. Prema tome značaj tog Miloševog pisma nije mali, a na pregovore u Carigrad knez je izaslao čak devet delegacija, od kojih su neke držane i kao taoci kada se Srbija pobunila sa Grčkom u to teško, komplikovano, složeno, ali za Srbiju veoma uspešno razdoblje.

TAJNO PISMO

O saradnji srpskih država Srbije i Crne Gore u 19. veku svedoči tajno pismo tadašnjih vladara.

Otkako je Crna Gora postala svetovna kneževina postoji određeni rivalitet među dinastijama, i sredinom 19. veka u doba kneza Mihaila stvoren je savez po kome se knez Nikola obavezao da će u slučaju uspeha zajedničkih ratova i ujedinjenja dveju država da se odrekne prestola u korist kneza Mihaila. U Srbiji je 1876. došao na vlast knez Milan i Nikola je smatrao da on ima prvenstvo. U to vreme Crna Gora je bila u ratu sa Turskom, i tada se stvara savez koji će delovati tokom srpsko-turskog rata. To je veliko savezništvo, a njegov datum je jedno vreme slavila i vojska nekadašnje Državne zajednice Srbije i Crne Gore.

LIČNI PASOŠI

U doba kada smo dočekali bezvizni režim sa Evropom interesantno svedočenje nekadašnjih putovanja je pasoš Vuka Stefanovića Karadžića iz 1852. U to vreme u Srbiji još uvek nema telegrafa, uveden je 1855, fotografije su retke, i do kraja veka maltene nisu na pasošima. Vukov pasoš je na ćirilici, sa starim pravopisom, jer novi prosvetitelj uvodi tek 18-19 godina kasnije. Njegova putna isprava je simbol jednog vremena u kome je Srbiji bilo veoma teško da opstane bez putovanja, i tada se mnogo više putovalo nego u kasnijim razdobljima, za razliku od prave revolucije odlaska u inostranstvo koja je došla sa železnicom, avionima, automobilima. Tada ozbiljno školovanje i posao u Srbiji nisu mogli da se zamisle bez odlaska u Austriju, koja je bila nekoliko stotina metara od Beograda.

Posebno je u 19. veku bilo teško pitanje carinskih propisa, a mi smo bili granica Otomanskog carstva i Austrije do 1878. I svi naši ljudi podlegali su oštim sanitarnim propisima carske Austrije, pa je postojao karantin, a kako su to bile godine zaraze putnik je pre odlaska na odredište u Evropu morao da provede i mesec dana u karantinu. To je za današnje prilike kada ljudi plaču zbog noći provedene na aerodromu potpuno nezamislivo, a Srbi su se suočavali sa tim strašnim problemom putovanja tog vremena.

Pasoši koji liče na savremene uvedeni su u vreme kneza Miloša Obrenovića, kada su bile određene granice države. Njihov obrazac i izgled menjao se u skladu sa zakonima država koje su se smenjivale na ovim prostorima.

Česte radikalne promene državnih okvira u kojima je srpski narod živeo, društvene transformacije kroz koje je prolazio u okvirima tuđih država, podjednako kao i teritorijalna širenja ili smanjivanja srpske države, neminovno su se odrazili na bitno neujednačen skokovit razvoj srpskog društva. No, ono što uprkos prekidima u razvoju čini istorijsku konstantu jeste trajanje srpskog naroda na ovim prostorima. Trajanje je bilo disperzivno i dijahrono na širokom prostoru od Trsta, Beča i Sent Andreje do Hilandara.







http://www.akter.co.rs/drutvo/4450-dokumenti-za-trajanje-i-pamcenje.html