Prošlo je 147 godina od rođenja velikog srpskog dobrotvora i zadužbinara Jovana Joce Vujića, ali uprkos vremenu, njegovo dobročinstvo pamti se do danas. Ovaj veleposednik iz Sente omogućio je, pored drugih dobrotvora, da Univerzitetska biblioteka ima izuzetno retke knjige i brošure. Biblioteka koju je poklonio Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu ima 4911 inventarskih brojeva s preko 10.000 knjiga, časopisa i brošura korisnih za proučavanje istorijskih, kulturnih, ali i vojnih prilika ovog prostora. Stoga je s razlogom dobila naziv „Najpotpunija Serbika”.
Briga potomaka
U biblioteci se nalaze „stare srpske i glagoljske knjige, dubrovačke i hrvatske, listovi i časopisi od 18. do kraja 19. veka. U njoj ima dela na latinskom, nemačkom i mađarskom jeziku, pisanih u 16, ali i u 17. i 18. veku. Samo iz 16. veka u njoj je 25 knjiga, među kojima su i retka izdanja iz mletačke štamparije Božidara Vukovića Podgoričanina, kao što je „Praznični minej” iz 1538. godine, ali i dela iz 17. veka, od čega je preko 50 domaćih i stranih autora poput, primera radi, Halkokondilove „Istorije Turaka” iz 1650. godine ili „Putovanja” Edvarda Brauna iz 1686. godine. „Najpotpunija Serbika” poseduje i oko 200 knjiga iz 18. veka, među kojima je i prvi srpski bukvar iz 1739. godine, kao i prvi srpski časopis „Slaveno-serbski magazin” iz 1768. godine. U biblioteci se nalazi i preko 900 knjiga iz raznih oblasti, najčešće prvih izdanja iz prve polovine 19. veka.
Poklanjajući biblioteku, veleposednik Jovan Vujić poklonio je i svoju bogatu arhivsku građu sa oko 4000 dokumenata, podeljenih u četiri celine. U jednoj se nalaze 272 pisma iz 18. veka, u drugoj je 1427 dokumenata o prepisci kneza Miloša Obrenovića, dok treću grupu arhivskih dokumenata čini prepiska Koste Anastasijevića, srpskog agenta u Bukureštu. Posebno je zanimljiv deo arhive koji se odnosi na prepisku poznatih i manje poznatih ličnosti novijeg doba, gde ima oko 2000 dokumenata. Reč je o prepisci Hristofora Žefarovića, Ilije Garašanina, Ljubomira Nenadovića, Vuka Stefanovića Karadžića, Joakima Vujića, Radoja Domanovića, Janka Veselinovića, Jovana Jovanovića Zmaja i drugih. Posebnu grupu dokumenata čine vojni i politički izveštaji i otvoreni i šifrovani telegrami iz srpsko–turskog rata 1875–1878. godine i iz ratova od 1912. do 1918. godine.
Prvi privatni muzej
Muzej Jovana Vujića u Senti i danas svojim umetničkim bogatstvom izaziva pažnju |
O želji da svoju biblioteku učini dostupnom javnosti, Vujić je 1931. godine obavestio rektora Beogradskog univerziteta, a već sledeće godine ona je preneta iz njegove rodne kuće u Senti. Nije dočekao da se ostvari i njegovo drugo zaveštanje: da se zbirka umetničkih dela srpskih majstora prenese i uredi kao Galerija Univerziteta u Beogradu. Za to su se pobrinuli njegov sin Jovan i kćerka Darinka 1940. godine, šest godina posle očeve smrti.
Vujićevi naslednici očekivali su da će biti ispunjeni dogovoreni uslovi – da se zbirka umetničkih dela pretvori u galeriju koja bi nosila ime „Galerija Joce Vujića, veleposednika iz Sente”, kao i da se smesti u svečanoj sali Tehničkog fakulteta u tadašnjoj Aleksandrovoj ulici broj 73, dok se ne sagradi muzej Univerziteta u koji bi galerija bila prenesena kao zasebna celina. Vujićev zahtev bio je i da se ni u kom slučaju ne smeju razdeljivati ili otuđivati dela iz poklona, kao i da se on (poklon) što pre uredi i preda javnosti. Zahtevao je i da se sačini katalog slika u koji bi se unela istorija nastanka zbirke, istorijski i kritički prikaz, kao i sve pojedinosti o slikarima i njihovim delima.
Do ispunjenja Vujićevog zaveštanja nije došlo sticajem raznih okolnosti, ali mu se Univerzitet odužio još za njegovog života. Na osnovu fotografije urađen je portret Jovana Vujića i postavljen u svečanoj sali Rektorata, o čemu je Uroš Džonić, upravnik Univerzitetske biblioteke, pismom obavestio darodavca: „U Rektoratu već postoji Vaš portret. Izradio ga je u boji, prema fotografiji, Borivoje K. Radenković, učitelj veština Tehničkog fakulteta. U sobi gde je Vaša biblioteka, doći će, bar se nadam, docnije, koji drugi portret”… „Politikin Zabavnik” je proverio – tog portreta danas u Rektoratu nema, a dela iz poklonjene zbirke za univerzitetsku galeriju predata su 1949. godine Narodnom muzeju na čuvanje zbog loših uslova njihovog smeštaja na Tehničkom fakultetu, koji je tokom bombardovanja u Drugom svetskom ratu pretrpeo velika razaranja. Tako je od 250 umetničkih dela, koliko je Univerzitet primio od porodice Vujić, Muzej preuzeo 229, od čega je pet odmah „rashodovano” zbog velikih oštećenja. Ta zbirka danas se u Muzeju vodi pod oznakom NM JV (Narodni muzej, Joca Vujić), a do danas su sva dela restaurisana i značajna su osnova za izučavanje srpske umetnosti 18. i 19. veka.
Vujić je skoro pola veka prikupljao slike, arheološke predmete, staro oružje, knjige, umetničke predmete nacionalne umetnosti. Deo svoje slikarske kolekcije zaveštao je Matici srpskoj, gde su se našla dela domaćih slikara Hristofora Žefarovića, Teodora Kračuna, Zaharija Orfelina, Teodora Ilića Češnjara, Konstantina Danila, Steve Todorovića, Đorđa Krstića, Đure Jakšića i drugih. Među poklonjenim slikama je i čuvena slika Đure Jakšića „Žena u plavom”.
Svoje zbirke sam je stručno obradio i popisao u katalogu za svoj privatni muzej, istovremeno i prvi privatni muzej u nas. Nalazio se u njegovoj kući u Senti. Dela su sistematizovana po grupama u četiri odeljka. Reč je o Galeriji slika sa 375 dela, potom je tu bio odeljak Vajarskih radova sa osam dela, 59 crteža, 983 štampanih slika, fotografija i crteža, kao i 180 eksponata, počev od oružja, preko nakita, gusala, posuđa i narodnih radova.
Pomoć naučnim radnicima
Jovan Vujić družio se i dopisivao s najpoznatijim kulturnim ljudima svoga doba, kao što su Uroš Predić, Toma Rosandić, Marko Murat, Milan Milovanović, Todor Švrakić, Nadežda Petrović, Milan Kašanin, Veljko Petrović, Kalman Varadi, Geza Kutner, vladika dr Irinej Ćirić. Mnogi kritičari govorili su da je Predićev portret Jovana Vujića remek-delo, a sam slikar priznao je da mu je to jedan od najboljih umetničkih radova, jer je urađen „sa najvećom voljom iskreno i sa puno ljubavi”.
Jovan Vujić bio je član Matice srpske od 1922. godine i u njenom radu je aktivno učestvovao, pa je izabran za počasnog člana njenog Književnog odeljenja. Bio je i počasni član novosadskog Istorijskog društva, a nakon prijema poklona od 46 umetničkih dela 1933. godine, prilikom otvaranja Muzeja, Matica srpska proglasila ga je počasnim predsednikom svog novoosnovanog muzeja.
Vujić je više od 50 godina sakupljao knjige, rukopise, umetnička dela, a potrebu da to čini ovako je objašnjavao: „Činio sam to u cilju da ostavim jednu zbirku koja će prikazati naš celokupni duhovni život, naročito život našeg naroda s ove strane Save i Dunava. Ja mislim da ovakva zbirka može znatno da olakša rad naučnim radnicima, koji bi inače bili prinuđeni da svoje studije vrše po raznim bibliotekama i po raznim mestima ne samo naše nego i stranim zemljama.”
U pozorište kao na liturgiju
Univerzitetska biblioteka u Beogradu |
U svojim dobročinstvima Jovan Vujić nije se zaustavio samo na prikupljanju umetničkih i istorijskih dela. Podigao je srpsku narodnu školu u selu Salka u Budimskoj eparhiji 1912. godine, a poklonom od 250 retkih knjiga učestvovao je 1921. godine u osnivanju biblioteke Filozofskog fakulteta u Skoplju. Pomagao je Srpsku pravoslavnu crkvu, koja je u njegovo vreme bila i središte prosvetnog i opštenarodnog života Srba u Senti. Jovan Vujić je u dvadeset i šestoj godini izabran za predsednika crkvene i školske opštine u Senti i na tom položaju ostao je punih dvadeset godina. Zabeleženo je da je u njegovo doba srpska crkvena opština u Senti bila jedna od najuređenijih i najnaprednijih u celoj Karlovačkoj mitropoliji. Sa sestrom Idom i njenim mužem Đenom Branovačkim gradio je veroispovedne škole na senćanskim salašima. Istovremeno pomagali su Jovanu Đorđeviću u osnivanju i radu Srpskog narodnog pozorišta. Šta je za njega i njegove sugrađane značilo Srpsko narodno pozorište Jovan Vujić ovako je objašnjavao:
„Išli smo na predstave sa osećajima kakve današnji naraštaj ni zamisliti ne može. Vrlo sam malo rekao, ako kažem da smo išli u Pozorište kao na svetu liturgiju. Bili smo uvereni da je naše Pozorište najjači faktor buđenja i održanja narodne svesti.”
Više puta je za svoj rad bio odlikovan. Osim ratnom spomenicom iz balkanskih ratova, odlikovan je i ordenom Crvenog krsta, kao i višestrukim ordenima Svetog Save, kao i ordenima Jugoslovenske krune i Belog orla.
NEŽELjENO DETE
Jovan Vujić rođen je 13. jula 1863. godine u Senti, gde je završio osnovnu i srednju školu. Školovanje je potom nastavio u Segedinu, Bratislavi (tadašnjem Požunu), Beču. Napustio je studije filozofije i slavistike da bi u Altenburgu završio Visoku agronomsku akademiju kako bi mogao da preuzme vođenje poslova na imanju svog oca. U memoarima pod naslovom „Moj život”, čije delove „Politikin Zabavnik” objavljuje zahvaljujući ljubaznosti Teodore i Petra Terzića iz Sente, koji su mnogo učinili da se ne zaboravi ime Jovana Vujića, veliki dobrotvor govorio je o svom životu. O dolasku na svet piše: „Neželjen sam došao na svet 1 (p.s) jula 1863 godine u Senti, kao šesto dete moji roditelja Save Vujića i Tereske rođ. Mudrić. Neželjen, jer je ocu već dosta bilo petoro dece, a i bojao se za mater (...) Otac, kao što sam kasnije čuo, godinu i po me nije video.(...) Video me je u pendžeru stajati i smejati se na njega, onda me je prvi put video i zavoleo i posle toga sam mu ja bio ljubimac. Dojila me je jedna mala crna Mađarica Kata, koja me je volela kao da sam joj rođeno dete. Zvala me je Šoljica, pošto sam po njenom shvatanju bio lep, kao jedna šarena šolja na ormanu.”
1931. 1/XII
MALI VELIKI RODOLjUB
Jovan Vujić je u memoarima zapisao i svoju dečačku pobunu protiv Turaka. „Kad sam u 5. razredu bio, slavili su po čitavoj Mađarskoj Turke u jesen 1877. g. zbog njinog držanja kod Plevne. Tako je i u Požunu bilo opšte osvetljenje i fakljada. I u našem razredu je dao svaki po 24 krajcara za sveće, ja nisam teo ništa da dam, to je zamnom učinio i Stojanović iz Komorana, Srbin, koji ni reči nije srpski znao. Moje kolege me više iz šale prijave starešini, on me zapita zašto nisam teo da dam, ja mu odgovorim da ne mogu slaviti one, koji 500 g. ugnjetavaju moj narod i koji i sad kolju i zlostavljaju moje plemenike. Profesor me pogleda sa puno razumevanja i reče kolegama da me ostave na miru. Taj starešina beše profesor Ed. Krajnjak, koji se, tek posle mature i kad sam kasnije dolazio u Požun, pokazao da je najoduševljeniji Slovak i panslavista.”
15/XI. 1932. godine
Datume na kraju zapisa upisao je sam Jovan Vujić (prim. aut.)