Reč je o vremenu kad su jedno za drugim padala poslednja uporišta hrišćanskog sveta na istočnom Sredozemlju i u jugoistočnoj Evropi: Carigrad 1453, Smederevo i srpska srednjovekovna država 1459, vizantijska Moreja (Peloponez) 1460, Trapezuntsko carstvo na jugoistočnim obalama Crnog mora 1461, srednjovekovna bosanska država 1463, ostrvo Eubeja 1470, Hercegovina 1482, slavni Egipat 1517, Beograd 1521, ostrvo Rodos 1522, Budim 1541. godine. Na drugoj strani, bio je to kraj srpske srednjovekovne države koja je postojala nekoliko stoleća.
Nova prestonica na Dunavu
Smederevo je bilo poslednja prestonica srpske srednjovekovne države. Ovaj grad pominje se prvi put već početkom 11. veka, ali onda izvori o njemu ćute sve do 1381. godine kad je ostalo zabeleženo da je knez Lazar Hrebeljanović svoju zadužbinu, manastir Ravanicu, obdario poklonom u Smederevu. S pomeranjem težišta srpske države prema severu i pogotovo s prenošenjem prestonice u Beograd, za vlade despota Stefana Lazarevića (1402–1427), do koje je došlo u prvim godinama 15. veka, Smederevo dobija na značaju. Međutim, istinski uspon ovog grada započinje izgradnjom velike tvrđave.
Budući da je ostao bez Beograda, koji je vraćen Ugarima, kao i ostalih većih gradova, despot Đurađ Branković (1427–1456) bio je primoran da podigne novu prestonicu. Bilo je to vreme nespokoja jer je Srbija za samo dve godine (1427–1428) izgubila neke važne gradove, među njima i dve prestonice – Kruševac i Beograd. Uz to, Đurađ Branković koji se između dve sile, Ugarske i Turske, nalazio kao između čekića i nakovnja, bio je dvostruki vazal i vladar države koja je umnogome zavisila od njihovih odnosa.
Poput svog ujaka i prethodnika na prestolu Stefana Lazarevića, i despot Đurađ se u izboru mesta za novu prestonicu odlučio za samu granicu s Ugarskom. Razlozi su bili jednostavni: s te strane mogao je brzo da dobije pomoć, a u slučaju najgoreg imao je gde da se skloni. U poslednjim desetlećima postojanja srpske srednjovekovne države Smederevo je, uz Novo Brdo, postalo njen najznačajniji grad. Nova prestonica bila je životno vezana za Dunav, reku na kojoj su Turci držali tvrđavu Golubac, a Ugari Beograd. Tako je Smederevo, smešteno između dve snažne utvrde, simbolično razdvajalo nepomirljive takmace.
Prethodno je sultan Murat II (1421–1451), po ugovoru s despotom, 1428. godine dozvolio srpskom vladaru da pri ušću Jezave u Dunav podigne tvrđavu koja je Ugarima trebalo da zatvori ulaz u moravsku dolinu. Kao što je rečeno, Đurđeva računica bila je drugačija i on je u borbi protiv turskog nadiranja polagao nade u savez sa Ugarima. Zanimljivo je da je plan grada izrađen po ugledu na carigradsku tvrđavu jer se i u ovom slučaju radilo o trouglu. Jedna njegova strana bila je paralelna s Dunavom (550 m), druga s rekom Jezavom (400 m), dok je treća (502 m) bila okrenuta ka jugu. Pripreme za gradnju počele su u jesen 1428, sama gradnja u proleće 1429, a radovi su završeni 1430. godine. Najpre je u razdoblju od 1428. do 1430. godine nastao Mali grad, gde je bio dvor Đurđa Brankovića, a zatim i Veliki grad koji je štitio gradsko naselje smešteno uz dvor. Smederevo je prema Dunavu u prvo vreme imalo skromnija utvrđenja, ali su onda kule dodavane na postojeći bedem. Među kapijama koje su obezbeđivale vezu s rekom jedna se izdvajala i širinom – 7,20 m s unutrašnje strane – i namenom: danas postoji mišljenje da je služila za izvlačenje brodova u branjeni prostor Velikog grada. Na postojanje brodogradilišta ukazuju i kasniji turski podaci kao što su majstori kalafatdžije, zgrada za čuvanje čamaca i tako dalje.
Prokleta Jerina
Gradnjom Smedereva rukovodio je Đorđe Kantakuzin, stariji brat despotove žene Irine, koja je u srpskom narodu ostala upamćena kao „prokleta Jerina”. Podizanje nove prestonice u tako kratkom roku dovelo je do velikog naprezanja države i njenih podanika, pa su žitelji Srbije krivicu bacili na došljakinju iz Vizantije. Sva je prilika da je na tako velikom gradilištu korišćena radna snaga iz cele države. Odmah treba naglasiti da je Smederevo, koje ima površinu od 10 hektara, najveća srednjovekovna srpska tvrđava. Izgradnja nove prestonice bila je ishod snažne privrede i velikog bogatstva vladara. Istovremeno, smederevski grad bio je merilo tehničkog nivoa sredine u kojoj je sagrađen i odraz mogućnosti onovremene srpske države.
Zbog znatnog napretka u ratnoj tehnologiji i sveprisutnoj upotrebi artiljerije, moralo se voditi računa o tome da debljina smederevskih zidina premaši do tada uobičajene dimenzije. Bedemi su široki od dva do preko 4,5 metara, dok su kule visoke preko 20, široke više od 11, a duboke više od 10 metara. U novu prestonicu, koja se veoma brzo razvijala, ubrzo je smešteno i sedište glavnih organa državne uprave, a grad je imao i kovnicu novca. Uz vladarev dvor nalazile su se sve službe središnje uprave i despotove kancelarije, kako srpska tako i latinska. Pominje se i sudija gospodina despota: jedno vreme na tom položaju nalazio se Đorđe Golemović. Smederevo je postalo ne samo političko već i kulturno središte države srpskih despota. Tu su prepisivane i prevođene knjige, a nastajala su i književna dela. Tako je nepoznati književnik delimično prepisao, a delimično sastavio originalnu Službu i Opis prenosa moštiju svetog Luke. Uz to, utvrđeno je da je Stefan Ratković takođe delimično prepisao, a delimično sastavio „Treći opis prenosa” moštiju u Smederevo.
U novopodignutom gradu došlo je i do privrednog poleta, pa su ga dubrovački trgovci sve više posećivali i u njemu se zadržavali zbog svojih poslova, naročito posle 1439. godine. Njihov broj beležio je u Smederevu neprekidni rast i u četrdesetim godinama 15. stoleća premašio je druge gradove Srbije – Prištinu, Novo Brdo, Rudnik i Trepču. Pojedini Dubrovčani stupali su u službu Đurđa Brankovića i čak su zauzimali veoma visoke položaje na srpskom dvoru. Tako je, na primer, Paskoje Sorkočević upravljao svim despotovim finansijskim poslovima. On je u Srbiji boravio dugi niz godina, imao je posede u njoj, a, što je naročito zanimljivo, njegov porodični grb, verovatno po despotovoj želji, bio je postavljen na smederevskom gradu. Prema nekim sačuvanim svedočanstvima taj grb mogao je da se vidi još početkom 17. veka. Ipak, većina Dubrovčana u Srbiji se pre svega bavila unosnom trgovinom, koja je najčešće obuhvatala više gradova, a često se širila i na susednu Ugarsku. U smederevskom naselju, koje se vremenom rasprostrlo i van gradskih zidina, posao i budućnost tražili su doseljenici iz svih krajeva srpske države. Kao i u slučaju Beograda, i ovde se obrazovalo podgrađe koje su nastanjivali došljaci ne samo iz okolnih sela, nego i iz udaljenijih krajeva. Na ove migracije srpskog življa neretko je uticala i ratna opasnost. U Smederevu je bilo i zanatlija stranaca, a među njima i onih iz gradova s obale Jadranskog mora.Uspon novog grada, kao mesta u kome obitava vladar i nalazi se dvor, bio je praćen i sticanjem visokog ranga u crkvi. Smederevo je posle 1434. godine postalo središte mitropolije, a katedralna crkva Svete Bogorodice izgrađena je na prostoru Velikog grada. U tursko vreme ona je preobraćena u džamiju, a zatim porušena. Smederevski mitropolit Atanasije bio je značajna ličnost na dvoru despota Đurđa Brankovića. Nešto kasnije, 1453. godine, srpskom vladaru pošlo je za rukom da uz saglasnost sultana Mehmeda II Osvajača (1451–1481) otkupi mošti svetog apostola i jevanđeliste Luke. Ova dragocena relikvija na svečan i dostojanstven način nošena je kroz Srbiju, a onda je položena u pripremljenu grobnicu, desno od svetih dveri u mitropolitskoj crkvi.
Iskušenja
 |
Fotografija Smederevskog grada iz 1880. godine, pre postavljanja železničke stanice i rušenja u dva svetska rata. |
Vrlo brzo se pokazalo da tvrdi smederevski grad nije mogao da ispuni nadanja svojih graditelja i zaustavi turske osvajače. Osmanlijski odredi prvi put su zauzeli Smederevo 1439. godine, dakle nepunu deceniju posle njegove izgradnje. Usledilo je to posle tromesečne junačne i uporne odbrane kojom su rukovodili Đurđev najstariji sin Grgur Branković i šurak Toma Kantakuzin. Smederevo nije odolelo neprestanom turskom bombardovanju, a pojava gladi i iscrpljenost branilaca doveli su do predaje sultanu Muratu II u avgustu 1439. godine. Turci su u sva važnija utvrđenja odmah smestili svoje posade, a za smederevskog sandžak-bega naimenovan je Isak-beg iz Skoplja. Izuzetak je bilo jedino Novo Brdo koje se Osmanlijama odupiralo do 1441. godine. Pad Smedereva značio je i „prvi” pad države srpskih despota. Međutim, to još nije bio kraj i grad je nekoliko godina kasnije dočekao slobodu.
Despot Đurađ Branković uspeo je posle takozvane „Duge vojne” 1444. godine da povrati svoju zemlju i prestonicu. On je najpre u Jedrenu, tokom aprila 1444. godine, s Muratom II na deset godina utanačio mir po kome je srpskom vladaru, uz obnovu vazalskih obaveza, vraćena zemlja koju su Turci prethodno osvojili. Sultan je potpisao sporazum, a nešto kasnije, u julu 1444. godine, u Segedinu je to učinio i ugarski kralj Vladislav I Jagelonac (1440–1444). Obe strane potvrdile su zakletvom njegovu valjanost. Odmah po sklapanju Segedinskog mira, despot Đurađ vratio se u Srbiju i već u avgustu 1444. godine preuzeo je Smederevo, a zatim i Golubac, Braničevo, Novo Brdo, Koprijan kod Niša, Ostrovicu na Rudniku, Koznik kod Aleksandrovca i ostale tvrđave. Sledećih petnaestak godina Smederevo se prilično snažno razvijalo. Međutim, opasnost od Osmanlija nije prestala već se i dalje lagano širila na sve strane.
Pad Carigrada 1453. godine, koji je poput pucnja u cik zore odjeknuo tadašnjom Evropom, samo je povećao crne slutnje. Otuda nije čudno što se stari despot Đurađ Branković na vest o turskom osvajanju Konstantinopolja zatvorio u svoje odaje i, gorko oplakujući tragičnu propast Vizantije, tri dana tamo nikoga nije puštao. Nažalost, u svojim strahovanjima nije se prevario jer je već posle osvajanja Carigrada sultan Mehmed II Osvajač od srpskog vladara samouvereno zatražio predaju Smedereva. Štaviše, naredne, 1454, godine on je bezuspešno opsedao grad. Snažna artiljerijska vatra omogućila je napadačima da zauzmu spoljni zid smederevskog utvrđenja, ali ne i da osvoje grad, pa je sultan nerado podigao opsadu i vratio se u svoje zemlje. Sledeća opsada Smedereva usledila je 1456. godine, u vreme osmanlijskog pohoda Mehmeda II na Beograd. Tom prilikom Turci su spalili podgrađe, ali je napad uz velike gubitke ipak odbijen. Bio je to jedan od retkih neuspeha u tridesetogodišnjoj vladavini Sultana Mehmeda II Osvajača.
Poslednji meseci
Stari despot Đurađ Branković preminuo je u decembru 1456. godine, a njegovom smrću, kako je to u naučnoj literaturi zapaženo, „nestalo je najznačajnije političke ličnosti toga doba među Srbima i balkanskim hrišćanima”. Nasledio ga je sin Lazar Branković (1456–1458) koji je vladao samo nešto više od godinu dana. Ubrzo je došlo do razdora u vladarskoj kući Brankovića. Posle smrti Irine (Jerine) Kantakuzin, udovice despota Đurđa, u maju 1457. godine, Srbiju su napustili njen najstariji sin, slepi Grgur Branković, kći Mara, bivša sultanija, i Irinin brat Toma Kantakuzin. Mehmed II Osvajač blagonaklono je prihvatio ugledne izbeglice. U Srbiji su ostali despot Lazar i njegov slepi brat Stefan Branković, oslonjeni na savez s Ugarskom. U predvečerje velike turske ofanzive međusobna trvenja u domu Brankovića samo su povećavala nespokoj.
Posle smrti despota Lazara Brankovića, u januaru 1458. godine, u Smederevu su se sukobile prougarska i proturska struja koje nikako nisu mogle da se slože oko budućnosti zemlje. Istovremeno, obe susedne države, i Osmansko carstvo i Ugarska, nameravale su da se dokopaju srpske prestonice. Na drugoj strani, bosanski kralj Stefan Tomaš (1443–1461) odmah je zaposeo Srebrenicu i jedanaest okolnih tvrđava. Jelena Paleologina, udovica Lazara Brankovića, štiteći interese svojih maloletnih kćeri, kao i njen dever, slepi Stefan Branković, tražila je podršku u Ugarskoj. Važnu ulogu imao je i veoma uticajni veliki vojvoda Mihailo Anđelović koji je razrešenje teškog stanja video u sastavu Turske. Upravo primer dvojice braće Anđelovića – Mihaila i Mahmuda – potomaka ugledne vizantijske porodice iz Tesalije, a po majci srpskog porekla, simbolično govori o žalosnim prilikama među hrišćanima na Balkanskom poluostrvu onog vremena. Mihailo Anđelović tekao je uspešnu karijeru na srpskom dvoru, a njegov brat Mahmud Anđelović, još u detinjem uzrastu odveden i poturčen, dospeo je na najviše položaje u Osmanskom carstvu – bio je beglerbeg Rumelije i veliki vezir.
U međuvremenu su se u Smederevu nastavljale razmirice između proturske i prougarske struje. U martu 1458. godine prevladali su ljudi Mihaila Anđelovića što je dovelo do toga da odred Turaka uđe u srpsku prestonicu. Međutim, to nije prošlo bez sukoba s meštanima koji su bili ozlojeđeni zbog isticanja turske zastave na gradskim bedemima. Turski vojnici su pobijeni, a Mihailo Anđelović bačen u tamnicu. Za despota je priznat slepi Stefan Branković (1458–1459). Ni Osmanlije nisu oklevale: Stefanu su suprotstavili slepog brata Grgura i u aprilu 1458. godine doveli ga u Kruševac. Podsetimo se da je braću Stefana i Grgura, sinove Đurđa Brankovića, oslepeo sultan Murat II još 1441. godine. Budući da pregovori sultana i ugarskog kralja o nekim razmenama teritorija nisu doneli rezultata, Mehmed II prešao je u napad.
Turska vojska je prodrla u preostale srpske zemlje s proleća 1458. godine i tom prilikom osvojila manastir Resavu, grad Višesav na Dunavu (kod Poreča), Žrnov (Avalu), zatim Belu Stenu kod Valjeva, kasnije i Golubac. U Ugarskoj su s krajnjom zabrinutošću gledali na višemesečno ratovanje Osmanlija u Srbiji, a kao odgovor usledilo je samo pojačano obezbeđivanje granice duž Dunava. Smederevo se održalo više od pola godine nakon što je Mahmud-paša Anđelović u leto 1458. godine osvojio čitavo preostalo područje srpske države. Ni očajnički pokušaj da se stanje smiri dovođenjem bosanskog kraljevića Stefana Tomaševića, sina bosanskog kralja Stefana Tomaša i potonjeg poslednjeg vladara bosanske srednjovekovne države (1461–1463), nije urodio plodom. Bosanski kralj pregovarao je 1458. godine sa smederevskim dvorom o braku svog sina Stefana s kćerkom despota Lazara Brankovića. Računalo se da bi na taj način ojačao front pred Osmanlijama. Novi ugarski kralj Matija Korvin (1458–1490) podržao je ove planove. Krajem marta 1458. godine vlast u Smederevu preuzeo je Stefan Tomašević, dok je slepi Stefan Branković ubrzo proteran iz zemlje.
Ovakav razvoj događaja u Smederevu nikako nije odgovarao interesima Mehmeda II Osvajača, pa je odlučio da vojnim pohodom reši srpsko pitanje. Preko Sofije i Pomoravlja stigao je do srpske prestonice i, pošto je posle kraćih pregovora utanačeno da Stefan Tomašević s porodicom može da se povuče iz opsednutog grada, Turci su ušli u Smederevo u sredu 20. juna 1459. godine. Kako kaže jedna grčka tužbalica povodom pada Carigrada u ruke Osmanlija – „Bio je to dan koji nikako nije trebalo da svane!” Srpska srednjovekovna država prestala je da postoji i nastupila su duga stoleća turske prevlasti. Tvrdi grad na Dunavu od 1459. do turskog osvajanja Beograda, 1521. godine, bio je središte Smederevskog sandžaka.
