U leto 1914. austrougarske armije su, poput četiri jahača Apokalipse, provalile preko Drine i Save pretvarajući Srbiju u mitski Armagedon. Tokom junačkog otpora i nakon pobede, u zemlji su zabeležene stravične scene. Delovi kroz koje su protutnjale neprijateljske divizije, posebno Šabac, potpuno su razoreni, popaljeni i opljačkani, masakrirane su stotine nedužnih civila, zarobljenika i ranjenika, a na srpske trupe je, mimo svih međunarodnih sporazuma, dejstvovano municijom sa strahovitim učinkom. No, Srbija je na vreme shvatila da mediji imaju moć da celom svetu obznane divljaštvo „zavodljivih Austrijanaca i ponosnih i darežljivih Mađara” koji su se, u najboljem maniru „bel epok”, dičili svojom kulturom, otmenošću i istančanošću. Pri tome, Beograd je znao da pravi cilj ne postiže senzacionalistička propaganda nego stručni i utemeljeni nalazi uglednih stručnjaka izneti na pravi način.

Tako je naš konzul u Lozani Nikola Petović stupio u vezu s jednim od najpoznatijih evropskih kriminologa, profesorom i šefom laboratorije Lozanskog univerziteta doktorom Rodolfom Arčibaldom Rajsom. On je pristao da kao nezavisni stručnjak, iz neutralne zemlje, doputuje u Srbiju i izvrši opsežna istraživanja o počinjenim zločinima, te sastavi izveštaj koji bi se izneo svetskoj javnosti.

Brižljivi Švajcarac je tokom septembra, oktobra i novembra 1914. godine obišao sve prostore obuhvaćene ratnim dejstvima. Razgovarao je sa stotinama očevidaca i ratnih zarobljenika, obišao ranjenike po bolnicama, proučio unakažena tela, te pažljivo ispitao zaplenjenu municiju, čak je i lično isprobavajući. Tako je nastao detaljan i stručan izveštaj obogaćen dokazima koji je delovao kao najstrašniji horor. Primera radi, hiljade civilnih žrtava, računajući i decu mlađu od godinu dana, izbodeno je noževima i bajonetima ili živo spaljeno, odsecani su im nosevi i uši, kopane oči, skidana koža s leđa...

Rajs je zabeležio izjavu zarobljenog instruktora 78. karlovačkog puka da su najsurovije zločine počinili vojnici mađarskih pukova te „frankovci” – Hrvati, članovi srbofobične Stranke prava Josipa Franka. Većina ovih vojnika poticala je iz 42. zagrebačke, „vražije” divizije generala Stefana Sarkotića, koju su činili 25. domobranski puk Antona Matašića (podoficir 10. čete ovog puka bio je i Josip Broz), 26. puk Georga Petrovića, 27. puk Alojza Petkovića, te 28. domobranski puk Juliusa Simonovića.

Izveštaj je sadržavao tačan broj žrtava, s punim imenima i prezimenima, poreklom, polom i godinama starosti. Utvrđeno je da su civile masakrirali vojnici 6. budimpeštanskog puka „Karola I, kralja Rumunije”, 26. puka „Šrajber” iz Estergoma, 26. landšturmskog puka 104. zagrebačke brigade, 28. osječkog domobranskog puka, 37. mađarskog puka „Nadvojvoda Jozef” iz Nađvarada, 70. mađarsko-hrvatskog puka „Plemeniti fon Apel”, 78. osječkog puka „Gerba”, 79. mađarsko-hrvatskog puka „Grof Jelačić” iz Otočca, kao i 100. krakovskog puka „Fon Štajnberg”. Zarobljene srpske vojnike i ranjenike bez milosti su ubijali pripadnici 16. šlesko-moravskog puka „Frajher fon Gizl”, 27. domobranskog puka iz Siska, 28. osječkog domobranskog puka, 37. mađarskog puka i 94. češkog puka „Frajher fon Koler”.

Jedan zarobljeni vojnik 53. zagrebačkog puka „Dankl”, koji se nalazio u sastavu 36. divizije 5. armije, svedočio je kako su austrijski vojnici podsticani da čine zločine suprotne svim međunarodnim ratnim pravima. Neposredno pred pokret prema granici, naime, oficiri su ispred postrojenog puka prodefilovali sa unakaženim telom u austrijskoj uniformi, natovarenim na konja. Pri tome su objašnjavali kako je žrtva po nacionalnosti Hrvat a njeno stanje pokazuje „divljaštvo” srpske vojske. Niko od 3000 vojnika, međutim, nije prepoznao telo vezano za sedlo. Nakon početka ofanzive, pobijen je kod Jovanovaca veliki broj ranjenih i zarobljenih srpskih vojnika 13. i 14. puka II poziva Timočke divizije. Zabeleženo je da su redovi 27. domobranskog puka iz Siska kod Krupnja revolverima ubijali ranjene protivnike; poručnik i vojnici 37. mađarskog puka „Nadvojvoda Jozef” sabljama, bajonetima i noževima pobili su dvanaest srpskih ranjenika; kod Krupnja, pripadnici 78. osječkog puka bajonetima su masakrirali dva ranjenika, a poručnik 9. čete 3. bataljona 28. osječkog domobranskog puka Miler naredio je da se „dokusure” svi zarobljeni srpski ranjenici „kako ne bi imao muke s njihovim zbrinjavanjem”. Rajs nije propustio da zabeleži i plemenite postupke protivnika. Tako je kapetan Volfcetel iz 94. češkog puka „Frajher fon Koler” zahtevao da se pomogne svim ranjenicima bez obzira na to kojoj strani su pripadali. No, neposredno nakon izdavanja naredbe, plemeniti oficir ubijen je s leđa, „prijateljskim” hicem u vrat. Očito da njegovo ponašanje nije bilo u duhu naredbi austrougarske komande.

Kao iskusan forenzičar, s posebnim zanimanjem za balistiku, Rajs je posvetio pažnju i upotrebi municije zabranjene Haškom konvencijom. Tokom tromesečnog rada prikupio je nepobitne dokaze da su zabranjeni tip municije koristili vojnici 16. puka zajedničke vojske „Fon Gizl”, 26. karlovačkog domobranskog puka, 27. domobranskog puka iz Siska, 28. osječkog domobranskog puka, 28. puka zajedničke vojske „Viktor Emanuel III, kralj Italije”, 78. osječkog puka zajedničke vojske „Gerba”, mađarsko-hrvatskog 78. puka zajedničke vojske „Rumunski prestolonaslednik Ferdinand” iz Karlovaca, i 100. pešadijskog puka zajedničke vojske „Fon Štajnberg” iz Krakova. Austrijanci su, kao i većina „velikih sila”, krajem 19. i početkom 20. veka razvili više vrsta pešadijske municije posebne namene. Svrstavanje u posebnu kategoriju, te propisana pravila o upotrebi, bio je providni pokušaj „izvrdavanja” Haške deklaracije.

Imperija je, naime, 1893. godine usvojila bojevi metak 8Ø50R M1893. Ova municija bila je u skladu s međunarodnim konvencijama: imala je cilindrično-ovalno zrno od otvrdnutog olova, s punom čeličnom košuljicom. Standardno pakovanje činila je kartonska kutija sa po dva okvira M1890 kapaciteta pet metaka. No, klasični metak „nije bio pogodan za mirnodopsku stražarsku službu, za uvežbavanje vojnika u gađanju, te nije pružao mogućnost ocene odstojanja i korekture vatre. Ovo je na ispresecanom i pošumljenom terenu posebno otežavalo pravilno upravljanje vatrom mitraljeskih odeljenja”.

Tako su u bečkoj „Fabrici hemijskih preparata Viktora Aldera”, pod nevinim nazivom „vežbovnog” (Übungs) ili „metka za upucavanje” (Einschusspatrone), napravljena dva tipa metka za ocenu odstojanja i reglažu vatre na daljinama od 1200 do 3500 metara. Stariji, M1910, imao je oblik standardnog bojevog metka, s punom čeličnom košuljicom. Unutrašnja građa, međutim, podsećala je na malu granatu: u sredini zrna nalazio se cilindrični „kontejner” ispunjen smešom crnog baruta i aluminijumskog praha. Donji deo spremišta bio je zatvoren inicijalnom kapslom a ispod je bila čelična udarna igla. Kad bi tane pogodilo cilj, udarna igla upalila bi kapslu a ova punjenje u „kontejneru”. Zrno je eksplodiralo uz prasak i blesak, ispuštajući beličast dim. Ovo bi strelcu ukazivalo na rastojanje do cilja i mesto pogotka, te omogućavalo popravku ili grupisanje vatre. Noviji, „reglažni” metak M1912, razlikovao se po bakarisanoj košuljici, upadljivom ispupčenju („sisici”) na vrhu, te eksplozivnom punjenju koje je činila mešavina kalijum-hlorata i antimonsulfida (smesa koja se nalazi i na vrhu šibice). Ako bi pogodila živo biće, ova zrna su pravila velike, nehumane rane.

Osim ovih mini-granata, Austrijanci su proizvodili i „stražarske” metke (Wachtpatrone) M1893 s dvodelnim, te M1913 s razrezanom košuljicom i petodelnim jezgrom. Zamisao je bila da se zrno na 15 metara od usta cevi razleti na više delova koji, navodno, nisu bili smrtonosni. Konačno, „za obuku vojnika” projektovani su „vežbovni” meci (Schützen i „Scheibenschusspatrone”) M1893 s delimičnom košuljicom, te M1903 i M1908 sa četvorodelnim jezgrom. Ova zrna imala su učinak sličan zrnima stražarskih patrona. Pri tome, potpuno je zanemarena činjenica da je učinak olovne parčadi odgovarao krupnoj sačmi ispaljenoj iz lovačke puške, te da su po konstrukciji bili kopija pravog „dum-duma” a time i bili zabranjeni međunarodnim ratnim pravom!

Rajs je tokom istrage ustanovio da su u borbama kod Jadra, Crne Bare, Parašnice i na Ceru austrijski vojnici dejstvovali svim pobrojanim vrstama specijalne municije, inače zabranjenim za gađanje živih ciljeva. Dr Sišev, lekar valjevske bolnice „Petrogradskog slovenskog filantropskog društva”, izvadio je 29. septembra 1914. godine delove zrna M1912 iz rane redova Milana Savića. Do više sličnih nalaza došao je i dr Ljubiša Vulović, sanitetski kapetan IV konjičkog puka u 5. valjevskoj rezervnoj bolnici. Doktor Stanoje Milošević izvadio je u Lešnici delove „stražarskog” zrna M1913 iz rane kapetana III konjičkog puka Milivoja Jakovljevića.

Kod mnogih zarobljenika nađena su originalna kartonska pakovanja sa eksplozivnim mecima proizvedenim u austrijskoj državnoj fabrici „Velersdorf”. Zarobljenici su izjavljivali da su odabrani, „oštri” strelci i podoficiri dobijali od dva do šest okvira s „reglažnom” municijom a redenici mitraljeza „švarcloze” punjeni su naizmenično raspoređenim „reglažnim”, M1912, i „običnim” mecima M1893. Poručnik Vice iz 78. osječkog puka uveravao je svoje borce da meci M1912 mogu istovremeno da ubiju i dva vojnika, te da prave daleko teže rane od „običnih” zrna. Poručnik Perc iz četvrtog, bjelovarskog bataljona 16. puka „Fon Gizl”, mimo svih propisa preporučivao je potčinjenima da eksplozivnim zrnima dejstvuju protiv grupisanih srpskih vojnika, ali i – civila! No, najsuroviji je bio poručnik Fišer iz 28. osječkog domobranskog puka. Naređivao je da se Srbi gađaju razarajućim zrnima jer su „divljaci koji kasape zarobljenike”! Pri tome, hvalio se sa 150 „specijalno za Srbe” pripremljenih revolverskih metaka za svoj službeni revolver 8 mm „Rast i Gaser” M1898! Fišer je, naime, vrh svakog zrna nožem zasecao u obliku krsta, praveći tako prave „dum-dum” metke!

Nakon što je izveštaj predao srpskoj vladi, Rajs je odmah obavestio i stranu štampu, održao na pariskoj Sorboni nekoliko predavanja o austrijskim zločinima, a u Londonu je na engleskom jeziku štampana bogato dokumentovana knjiga „Austro-Hungarian Atrocities”. Tako su, uz divljenje prema prvim pobedama srpskog oružja, kod međunarodne javnosti probuđene i sve simpatije prema postradalom narodu a istovremeno je razobličena prava slika o „kulturnoj i humanoj” austrijskoj vojsci.

No, izgleda da je i protivnik brzo učio, kopirajući poteze srpskog pres-biroa i vlade. Obavešten o cilju misije dr Rajsa, nemački car Vilhelm II već 7. septembra 1914. godine uputio je srceparajući telegram Vudrou Vilsonu, predsedniku tada još neutralnih Sjedinjenih Američkih Država. Car je „sa ogorčenjem utvrdio” da je kod mnogih britanskih zarobljenika nađena „dum-dum municija, najstrože zabranjena Haškom konvencijom”. Pri tome, na nemačkim propagandnim fotografijama videlo se da se radilo o britanskim zrnima .303 Mark VII, koja nisu izričito kršila konvenciju jer nisu bila ekspanzivnog tipa. Dalje, kajzer je „tužio” belgijske vlasti kako „ohrabruju” civile da pružaju otpor nemačkim trupama, napadajući „čak i bolnice, pucajući na ranjenike, sanitetsko osoblje, medicinske sestre i lekare”. No, suština pisma je u zaključku, odnosno preventivnom pravdanju – „zbog nekonvencionalnih, gerilskih napada, nemačka vojska će biti primorana da preduzme drakonske kaznene mere”. Ne zaboravimo da su i Austrijanci pokušali da zločine opravdaju kaznenim merama zbog navodnih napada srpskih „neregularnih” komitskih odreda i otpora stanovništva!

Arčibald Rajs potpuno se saživeo sa srpskim narodom i nastavio da prati otpor uporno beležeći neprijateljske zločine. Prošao je albansku golgotu kao srpski dobrovoljac, bio svedok pobede i oslobođenja i nakon rata nastanio se u Beogradu. Dobro je poznata njegova ljubav prema Srbima, nesebična pomoć u razvoju niza ustanova, ali i proročanska poruka testament „Čujte, Srbi”, koji je napisao pre tačno osam decenija

Haška konvencija posebno se pozabavila streljačkom municijom zbog nehumanog i razornog učinka takozvanih „dum-dum” metaka. Nasuprot uobičajenom mišljenju, ovo nisu bili eksplozivni meci. Britanci su, naime, 1889. godine za nove, „malokalibarske”, brzometne puške razvili metak .303 Mark I (7,7Ø56 mm) koji je imao cilindrično-ovalno zrno sa olovnim jezgrom i punom košuljicom od legure bakra i nikla. No, i nakon zamene crnog bezdimnim barutom, zrna sa zaobljenim vrhom nisu imala zadovoljavajuće dejstvo na cilju. Tako je 1897. godine u indijskom arsenalu Dumdum (Bengal, kraj Kalkute), započeta proizvodnja zrna sa ogoljenim vrhom. Ovo je omogućilo da se nakon pogotka u cilj olovno jezgro naglo proširi stvarajući razorne rane. Englezi su municiju iz Dumduma masovno koristili 1897–1898. godine u borbama oko Čitala, u Pakistanu, te tokom pohoda na severozapadnoj indijskoj granici i u Sudanu. Tako je „dum-dum” postao sinonim za svu ekspandirajuću municiju koja je na cilju imala razorni učinak.

„Zadovoljni” učinkom ovih projektila, Britanci su i u arsenalima u Engleskoj započeli oglede sa zrnima sa ogoljenim i/ili šupljim vrhom – tzv. Mark III, IV i V. Upravo je pojava ovih „nehumanih” projektila uticala da se Haškom konvencijom, 29. jula 1899, zabrani upotreba „municije sa zrnima koja ekspandiraju ili se deformišu”. No, ovo je dovelo samo do svojevrsne hipokrizije; „poštujući” međunarodno ratno pravo, Britanci su 1903. godine zabranili upotrebu metaka sa ogoljenim, šupljim vrhom (uključujući i ona iz Dumduma), ali su sedam godina kasnije napravili šiljato zrno s punom košuljicom, Mark VII, kod koga je prednji deo imao aluminijumski umetak. Olakšani projektil, znatno veće brzine, zbog poremećenog težišta gubio je stabilnost i, nakon pogotka u cilj, počinjao da se tumba. Iako se nije raspadalo ili širilo, novo tane je stvaralo daleko teže rane od ozloglašenog „dum-duma”! Osim toga, sve veće sile osvojile su proizvodnju municije „specijalne namene” (obeležavajuća, trasirna, za paljenje balona i cepelina...) koja je imala sve osobine zabranjenih metaka ali, navodno, nije bila predviđena za upotrebu protiv žive sile.